De Grote Vragen Des Levens Podcast

Als je het de meeste mensen zou vragen, zouden ze willen dat er altijd de waarheid wordt gesproken. Toch zijn velen niet vies van een leugentje op zijn tijd – in dit tijdperk van post-truth en fact free politics misschien wel meer dan ooit. Maar zelfs de grootste zwartkijker zal moeten erkennen dat het spreekwoord “Al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt haar wel” in de meeste gevallen nog steeds van toepassing kan worden verklaard. Al duurt het soms generaties om leugens uit het verleden te ontmaskeren, vroeg of laat gebeurt het toch. De mens gedijt uiteindelijk het beste in een wereld waarin naar waarheid wordt gestreefd. Waarom is dat eigenlijk zo?

Naast de positieve vrijheid (de persoonlijke vrijheid tot zelfontplooiing) is ook de inclusieve vrijheid van belang om tot échte vrijheid te komen. Deze vrijheid is er pas als we de vrijheid van de ander meenemen in onze afwegingen en handelingen. Als we willen leven naar het vrijheidsideaal dan moeten we vooral onze wil aansporen. Inzicht in de menselijke wil is daarom fundamenteel om tot inzicht in ons streven naar vrijheid te komen.

Vrijheid kent meerdere verschijningsvormen. Zo zijn er de politieke vrijheid om jezelf uit te spreken over besluiten die ten behoeve van de maatschappij worden genomen, depersoonlijke vrijheid om niet belemmerd te worden in je doen en laten (de zogenaamde negatieve vrijheid)  en devrijheid van zelfexpressie (de positieve vrijheid), maar er is ook nog zoiets als de intellectuele vrijheid om te denken wat je wilt en de morele vrijheid om te kiezen tussen goed en kwaad. Vanuit biologisch perspectief is leven toch gewoon een kwestie van in leven blijven, en het leven doorgeven aan volgende generaties. Daar is welbeschouwd niet veelvrijheid voor nodig. Waar komt dan toch onze wil tot vrijheid vandaan? Waarom zouden we zo nodig vrij moeten zijn, of ons vrij moeten voelen?

Niemand is puur goed of puur slecht, maar ondanks dat we de neiging hebben individueel of collectief terug te vallen op destructief en discriminerend gedrag, zijn we door onze intelligentie en ons lerend vermogen steeds beter in staat onze positieve eigenschappen om te zetten in een ethische levenshouding, waar naast de goede intenties en een zekere dadendrang ook de juiste rationele afwegingen worden gemaakt. Alleen zo’n ethische levenshouding kan de mensheid redden van haar ondergang.

Het vermogen tot samenwerken wordt wetenschappelijk meer en meer als een essentiële pijler voor de biologische evolutie gezien. Primatoloog Frans de Waal geeft in zijn boeken aan dat moraal veel ouder is dan de mens, en dat we onze moraliteit geheel te danken hebben aan onze evolutionaire voorouders. In deze aflevering komt aan de orde dat biologisch altruïsme slechts voor een deel een verklaring kan bieden voor ons moreel gedrag. Want is moraliteit niet juist datgene waarin de mens zich onderscheidt van het dier, namelijk dat hij het vermogen heeft zich redelijk op te stellen tegen het kwade?